آبکره

هیدروسفر (آبکره): به طور کلی به مجموعه آبهای موجود در کره زمین «هیدروسفر» گویند. دریاها و اقیانوسها نزدیک به  سطح زمین را اشغال می کنند. 2/97 درصد آبکره را اقیانوسها و دریاها و حدود 2 درصد یخچالها و بقیه را آبهای زیر زمینی و رودخانه­ و دریاچه­ها تشکیل می دهند.

آب در طبیعت چرخه مشخصی دارد که آنرا چرخه آبشناسی یا چرخه آب در طبیعت می‌نامند که بصورت تصویر زیر نمایش داده می­شود.

شکل 1-3 چرخه آب

براساس شکل نزولات جوی تبدیل می شود به:

1.آبهای جاری

2.نفوذ آبهای زیرزمینی

3.تبخیر

4.تعرق

رودخانه: از مجموع چند جویبار، جویبارهای بزرگ ایجاد می­شود که از الحاق آنها به یکدیگر رودخانه تشکیل می­شود. هرچه از سرچشمه رودخانه دورتر می­شویم مقطع آن عریض­تر و شدت جریان بیشتر می­شود.

شدت جریان (دبی) مقدار آبی است که در واحد زمان از آن عبور می­کند که معمولاً بصورت متر مکعب در ساعت یا لیتر در ثانیه بیان می­شود.

عرض× سرعت متوسط× عمق متوسط = دبی رودخانه

سرعت: هر جریانی از آب در مجاری روباز به دو صورت دیده می­شود:

1. آرام                      2. مغشوش

سرعت آب در جریان رودخانه که جریان مغشوش است از بستر تا سطح آب مساوی نمی­باشد و منحنی تغییرات آن به شکل روبه­رو می­باشد.

شکل 2-3 سرعت آب در جریان رودخانه

سرعت در کف رودخانه صفر است.

بستر رودخانه: به محلی گفته می­شود که رودخانه در آن جریان دارد.

مسیر رودخانه: مسیر رودخانه­ها پیچ و خم دارد که هرچه سرعت حرکت رودخانه کم باشد مقدار آن پیچ و خم آن نیز بیشتر است. به پیچ و خمهای مسیر رودخانه «مه‌آندر» گفته می­شود.

مراحل تشکیل دریاچه «شاخ گاو» از مه‌آندر

شکل 3-3 تغییرات تدریجی بستر رود و تشکیل برکه هلالی شکل از رشد جانبی یک مه‌آندر

انواع دریاچه: 1. آب شور       2. آب شیرین          3. قلیائی

ترکیب مواد آب رودخانه به منابع تأمین کننده آب رودخانه و نیز مشخصات مسیر حرکت رودخانه بستگی دارد.

انواع رودخانه:

1. عادی (در امتداد شیب طبیعی زمین ایجاد می­شود.)

2. تعقیبی (مسیر آنها از قسمتهای نرم زمین تبعیت می­کند.)

3. پیشین یا قدیمی (قبل از یک ساختمان زمین­شناسی ایجاد شده است.)

4. تطبیقی (شکل آنها مطابق وضعیت طبقات زیرین بودن و با طبقات بالا متفاوت است.)

اقیانوسها: منبع عظیم آب در سطح زمین که در فرورفتگیها سطح زمین قرار داشته و بیشتر در نیمکره جنوبی هستند.

از نظر عمق می‌توان اقیانوسها را بشرح زیر تقسیم­بندی نمود:

1. فلات قاره­ای (عمق m200-0)

2. شیب قاره­ای (m 2500 -200)

3. ناحیه کف اقیانوس (m 6000-2500) که 75% سطح مناطق اقیانوسها را تشکیل می­دهد.

4. نواحی عمیق اقیانوسها (بیشتر از m 6000)

عمق متوسط اقیانوسها 3800 متر می­باشد.

املاح آب دریا:

درصد نمک آب دریا 35 در هزار می­باشد. اگر تمامی املاح را در دریا ته­نشین کنند ضخامت 56 متر در دریا و روی خشکی هم 200 متر ضخامت را می­پوشاند.

قابل ذکر است در مورد قدمت اقیانوسها بعضی معتقدند چون ابتدای تشکیل اقیانوسها آب، نمک نداشته یا مقدار آن ناچیز بوده است لذا از روی مقدار آن با توجه به اینکه سالیانه چه مقدار نمک به آب اقیانوسها اضافه می­شود میتوان عمر اقیانوسها را محاسبه نمود.

املاح دریا بیشتر به کلر (2/55 درصد) و سدیم (4/30 درصد) و سولفات (7/7 درصد) و منیزیم ( 7/3درصد) و کلسیم (2/1 درصد) و پتاسیم (1/1 درصد) تعلق داشته و تنها 7/0 درصد بقیه مربوط به 60 عنصر دیگر می­باشد.

جریانهای دریائی را میتوان به نهرهایی عظیم تشبیه کرد که در داخل آب ساکن اقیانوسها به حرکت درمی­آیند مثل: گلف استریم در اقیانوس اطلس و کروشیو در کنار ژاپن و لابرادور در ساحل شرقی کانادا که اینها هر سه از جریانهای افقی اقیانوس هستند.

جریانهای دیگری هم در دریا براساس اختلاف درجه شوری و وزن حجمی پدید می­آید این جریانها رو به پائین صورت گرفته و تا زمانی که آب سنگین­تر در زیر آب سبکتر قرار گیرد ادامه پیدا می­کند.

نوعی جریان در محل تنگه جبل الطارق میان مدیترانه و اقیانوس اطلس برقرار است که علت آن گرم بودن مدیترانه و در نتیجه میزان تبخیر بیش از بارندگی و لذا حرکت آب و از طرفی آب در مدیترانه 9/3 درصد شوری و اقیانوس اطلس 5/3 درصد و این نیز دلیلی دیگر برای جابجایی و سنگینی آب می­باشد.

جانداران دریا

نکته جالب این است که از آنجا که آب دریا محیط مساعدی برای پرورش و رشد جانداران است در درون آن جانداران ذره‌بینی فراوانی یافت می‌شود. گفته می‌شود که زندگی از دریا منشأ گرفته شده است و تحولات حیات را هم در محیط آب مطالعه می‌کنند.

مواد محلول دریا میان بدن جانداران دریا و حتی خون انسان نسبتی دارد که با نسبت همان مواد در دریا مطابقت دارد. جانداران تک سلولی ذره­بینی، تک­سلولیهای کلروفیل­دار اساس زنجیره­های غذائی محیط دریا هستند و تک­سلولیها با استفاده از نور خورشید و دی اکسید کربن، مواد آلی ساخته و در اختیار دیگر جانداران دریا می­گذارند.

در اعماق تاریک دریا تولید کننده نیست و موجودات مردارخوارند یا همدیگر را می­خورند.

آغازیان: آغازیان ساکن دریا پلانکتون نام دارند و آزادانه در دریا شناورند که به دو گروه تقسیم می­شوند:

الف) فیتوپلانکتونها:

1. دیاتومه­ها (قاب­های سیلیسی دارند که قاب­ها، پس از مرگ گلهای سیلیسی را تشکیل و از سخت شدن گلهای سیلیسی سنگی به نام «تریپولی» تشکیل می‌شود که از آن خاک «منباد» تهیه شده است)

2. کوکولیتوفرها ( زردرنگ، پوشش آهکی داشته و از تجمع گلهای آهکی آنها گل سفید ساخته    می­شود.

3. دسته­ای هم در میان گلهای بستر دریاها یافت می­شوند که بعضی بی­هوازی هستند.

ب) زوئوپلانکتونها: در اندازه­های متفاوت از یک سلول تا 5/1 سانتی­متر طول قد دیده می­شوند و البته هرچه جثه آنها بزرگتر باشد تعداد آنها کمتر خواهد بود و انواع آن در زیر آمده است. البته باید توجه داشت که زوئوپلانکتونها نه تنهااز لحاظ جثه بلکه از لحاظ ساختمان بدنی هم متفاوتند.

1. شعاعیان (تک سلولی هستند. پوسته سیلیسی اطراف پروتوپلاسم آنها را فرا گرفته و شبیه دیاتومه­ها هستند.)

2. روزنداران (تک سلولی هستند. شبیه شعاعیان هستند فقط جنس پوسته اطراف بدنشان آهکی است.)

3. کوپه پورها (دارای پوسته سخت آهکی همراه با کتین است و در ضمن مصرف کننده می­باشد.)

(باکتریها فاقد کلروفیل هستند و به همین دلیل نمیتوانند فتوسنتز انجام دهند. امروزه دانشمندانی هستند که جلبکها را جزء آغازیان قرار می­دهند.)

زندگی در دریا برای گیاهان ساده­تر است، نور و دی اکسیدکربن در دسترس بوده و تغییر دما شدید نیست لذا پیچدگی کمتری دارند ولی جانوران دریا از شکل و ساختمان پیچیده­ای برخوردارند.

شکل

دمای آب اقیانوسها:

یکی از عواملی که باعث تعادل حرارتی محیط می­شود آب است و میزان دمای آب اقیانوسها به حرارت دریافتی آنها از خورشید و همچنین حرارت زمین بستگی دارد. حد متوسط دمای آب اقیانوسها در استوا حدود 27 درجه ولیکن در مناطق قطبی به سه درجه زیر صفر کاهش پیدا می­کند.

فشار آب دریا و جرم مخصوص آن:

می­دانیم به ازای هر 10 متر عمق حدود یک اتمسفر به فشار آب دریا اضافه می­شود که با توجه به افزایش فشار در اعماق زیاد، قدرت انحلال نیز افزایش می‌یابد.

(اگر فشار آب نمیتوانست آب را متراکم کند سطح آب دریاها 30 متر بالاتر از حد فعلی بود.)

حرکات آب دریا (جریانها و امواج)

موج آب همان حرکات منظم ذرات آب به طرف بالا و پائین است که بصورت چین­هایی در سطح آب دیده می­شود که این امواج بر اثر جزر و مد یا زلزله­های زیردریائی و یا بر اثر باد ایجاد  می­شود. البته ممکن است در محل ورود رودخانه­ها نیز بر اثر فشار درون آب، موج ایجاد شود.

وقتی باد از روی سطح آب می­گذرد در اثر اصطکاک این دو با هم چین کوچکی در سطح آب پدیدار می­شود. این چین، بزرگ شده و موج بوجود می­آید.

Lλ طول موج

h   ارتفاع موج

فاصله بین پائین­ترین نقطه موج و بالاترین نقطه آن ارتفاع موج است و فاصله دو نقطه فرو رفته یا برجسته متوالی طول موج نامیده می‌شود.

امواج از نیرومندترین عوامل فرسایش می­باشد که شدت آن در مکانهای متفاوت مختلف است.

حرکات هر ذره در آب جاری بصورت دایره می باشد

ارتفاع موج = قطر دایره

دایره با افزایش عمق کوچکتر می­شود.

جزر و مد یکی از عوامل ایجاد کننده موج بوده و خود حاصل تأثیر نیروی جاذبه ماه و خورشید بوده می باشد که سبب می­شود سطح آبهای آزاد زمین در طول شبانه روز،‌ بالا و پائین برود البته علیرغم بزرگی خورشید نسبت به ماه که فاصله کمتری تا زمین دارد، ماه در جزر و مد اثر بیشتری می­گذارد. وقتی آبهای سطحی زمین، مقابل کره ماه قرار می­گیرند بصورت مد بالا می­آیند و همزمان در 180 درجه آنطرف کره زمین نیز چنین اتفاقی می­افتد.

خورشید نیز کلیه ذرات زمین و آبها را بطرف خود می­کشد لذا در اول ماه و نیمه ماه که خورشید و ماه در یک راستا قرار می­گیرند. ما کزیمم جزر و مد را داریم و در تربیع اول و آخر ماه که خورشید و ماه در وضعیت عمود بر یکدیگر قرار می­گیرند مینیمم جزر و مد را خواهیم داشت. البته مسیر حرکت ماه بیضوی است که خود 20% تفاوت ایجاد می­کند.

آبهای زیرزمینی:

سه منشأ برای آبهای زیرزمینی ذکر شده است:

1. باران و برفی که بر خشکیها می­بارد.

2. آبی که از سرد شدن بخار آب ماگما، پدید می­آید.

3. و مقدار آبی که هنگام رسوبگذاری در دریا منافذ و لابه­لای مواد رسوبی محبوس می­شود. (درصد آن بسیار کم بوده و بیشتر در معادن نفت مشاهده شده و بسیار شور است.)

قابل ذکر است منظور از آب زیرزمینی، نقاطی است که اشباع از آب می­باشد نه محلهایی که مقداری رطوبت دارد و غیر اشباع است و همچنین سرعت حرکت آب در زمین به نوع محل و تخلخل و نفوذپذیری سنگ مخزن بستگی دارد.

قنات :

یکی از راههایی که برای بهره­برداری از آبهای زیرزمینی در کشور ما، معمول بوده است قنات می­باشد. اولین قنات در ایران، در حدود 3000 سال پیش ساخته شده است و عبارت است از یک مجرای زیرزمینی با شیب کم همراه با تعدادی چاه قائم بنام میله که در زمین حفر می­شود تا آب زیرزمینی خود به خود، بدون نیاز به تلمبه یا وسایل مصنوعی دیگر در سطح زمین جریان پیدا کند. قناتها را در رسوبات آبرفتی بخصوص در مخروط افکنه­ها حفر می­کنند. در سری چاههای قائم قنات آخرین میله که عمیق­ترین آنهاست مادرچاه قنات نامیده می­شود که بیش از همه در زیر سطح ایستابی قرار دارد. بدین ترتیب آب چند منبع زیرزمینی به درون مجرای مذبور راه می یافت و از محلی بنام مظهر قنات برسطح زمین جاری می‌شد.

مادرچاه

مظهر قنات

                  

قناتها لایروبی و نگهداری از یک طرف با حفر میله‌ها برای آسانتر کردن لایروبی اقدام نموده دارند (یعنی حفار خفه نشود) و از طرف دیگر دور میله­ها خاکریزی می­شود که از ریزش به درون آنها جلوگیری شود.

سطح آب زیرزمینی یا سطح ایستابی: سطح آب در داخل چاهی که به داخل سفره نفوذ کرده است بنام سطح ایستابی خوانده می­شود. قابل ذکر است وقتی آب لابه­لای ذرات خاک را پر کرد و دیگر هوایی در آنجا نماند (اشباع می­شود) سطح فوقانی این منطقه را آبشناسان سطح آزاد آب (Water table) می­گویند.

چاهها: گودالهایی هستند که تا زیر سطح آزاد آب حفر می­شوند و اگر این سطح، به سطح زمین نزدیک باشد چاه را سطحی و کم­عمق و در غیر اینصورت عمیق می­نامند.

نوعی چاه وجود دارد (=Artois استانی در فرانسه) بنام آرتزین که طبق قانون ظروف مرتبطه حالت جهنده دارد در این چاه منبع آب بالاتر از سطح دهانه چاه می­باشد.

آبهای فرورو با عمل انحلال خود، تغییرات بزرگی را در زمینهای آهکی پدید می­آورند که در امتداد خودشان انحلال، رسوبگذاری و سیمان­سازی در فاصله دانه­های مواد تخریبی و تشکیل ماسه سنگ و کنگلومرا و برش را سبب می­شوند.

گاهی هم جمع شدن املاح حاصل از انحلال در بین سنگها ایجاد رگه می­کند مثل رگه­های کلیست، کوارتز و بعضی فلزات مثل مس و سرب و روی و نقره.گاهی نیز اکسید منگنز بطور ناقص در روی سنگهای دیواره شکافها رسوب می­کند و تصویر خزه مانند بنام دندریت ((Dendrite را بر روی سنگ ظاهر می­سازد.

وقتی که عمل انحلال و ته­نشین شدن به طور همزمان صورت می­گیرد، ممکن است که یک کانی حل شود و جای آن را کانی دیگری بگیرد. مثلاً ممکن است سولفید آهن حل شود و جای آن را اکسید آهن پر کند. در این حال بلورهای اکسید آهن به شکل بلورهای سولفید آهن قالب ریزی می­شود. از آنجا که در طبیعت چنین شکلی برای بلورهای اکسید آهن شناخته نشده است شکل حاصل را دروغین (Pesudomorphe) می­نامند.

در اطراف چشمه­ها هم رسوباتی وجود دارد. این املاح بیشتر عبارتند از بیکربناتها و سولفاتهای کلسیم، منیزیم و سدیم و مقدار کمی کلرید، سیلیکات و فسفات این عناصر و همچنین عناصر دیگر.

بعنوان مثال تراورتن سنگی است که حاصل رسوبگذاری کربنات کلسیم است. از جمله فراوانترین املاحی است که در چشمه­های سرد و گرم وجود دارد و این سنگ را در نمای ساختمان مورد استفاده قرار می­دهند. اگر شدت انحلال آبهای نفوذی زیاد باشد، حفره­های افقی و تونل مانند بنام غار تشکیل می­شود همچنین آب، پاره­ای از مواد به ویژه مواد آهکی را که به همراه دارد، در درون غارها رسوب می­دهد این رسوبات آهکی اغلب به شکل ستونهایی درمی­آیند.

استالاکتیت: از تبخیر آب و رسوب کردن آهک محلول در سقف غار بوجود می آید.

استالاکمیت: از رسوب آهک محلول در آبی که به کف غار می‌چکد حاصل می‌شود.

نمونه سؤالات فصل سوم

1. چرخه آبشناسی را با ترسیم شکل توضیح دهید.

2. مفاهیم زیر را توضیح داده و مراحل تشکیل مئاندر را بنویسید. (به کمک شکل)

الف) دبی یا شدت جریان رودخانه     ب) مه‌آندر      ج) جریان مغشوش

3. انواع رودخانه را بنویسید.

4. املاح دریا بیشتر دارای چه عناصری می­باشد؟

5. آغازیان چند نوع هستند؟ هر کدام را به اختصار تعریف کنید.

6. جریانهای دریایی را توضیح داده و دو مثال بزنید.

7. حرکات آب دریا را توضیح دهید و بگویید شدت امواج دریا و رودخانه در کدام قسمت بیشتر است.

8. اصطلاحات و مفاهیم زیر را توضیح دهید.

الف) طول موج آب    ب) ارتفاع موج    ج) جزر و مد

9. اصطلاحات زیر را توضیح دهید.

الف) دندریت   ب) پزودومورف   ج) مظهر قنات و مادرچاه

10. تراورتن چگونه سنگی است و کجا تشکیل می­شود؟

11. جزر و مد چیست و حداقل و حداکثر آن چه موقع است. با ذکر علت توضیح دهید.

12. آبهای سخت کدامند؟

13. انواع پلانکتونها را بنویسید.

14. اصطلاحات زیر را توضیح دهید.

الف) دندریت   ب) طول موج   ج) پزودومورف   د) چاه آرتزتن   هـ) قنات

15. بنویسید منشأ آبهای زیرزمینی چیست؟ و نفوذ آب نزولات جوی در زمین به چند عامل بستگی دارد؟

نمونه تست­های فصل سوم

1- نزولات جوی تبدیل می­شود به:

الف) آبهای خارجی، آب دریاچه­ها           ب) تبخیر و تعرق

ج) آبهای نفوذی                                  د) همه موارد

2- سرعت و جریان آب در.....رودخانه صفر می­باشد و از بستر تا سطح آب..... است.

الف) کف /آرام                  ب) کنار بستر / نامساوی

ج) کنار بستر / آرام             د) کف / نامساوی

3- کدام گزینه غلط است؟

الف) دبی رودخانه همان مقدار آبی است که در واحد زمان از آن عبور می­کند.

ب) مئاندر همان پیچ و خمهای مسیر رودخانه است.

ج)رودخانه دارای جریانی است که همیشه بصورت مغشوش است.

د) بستر رودخانه همان محلی است که رودخانه در آن جریان دارد.

4- انواع رودخانه عبارتند از:

الف)عادی، تعقیبی، آرتزین، تطبیقی.

ب) عادی، تعقیبی، پیشین، تطبیقی.

ج) پیشین، تعقیبی، آرتزین، تطبیقی.

د) تطبیقی، تعقیبی، عادی، آرتزین.

5- املاح دریا بیشتر عبارتند از:

الف) کلر، سدیم، سولفات، کلسیم، پتاسیم.

ب) کلر، منیزیم، سولفات، کلسیم، پتاسیم.

ج) کلر، سدیم، منیزیم، پتاسیم.

د) کلر، سدیم، پتاسیم، اورانیوم.

6- کدام جریان دریایی رو به پایین است؟

الف) گلف استریم در اقیانوس اطلس    

ب) محل جبل الطارق میان مدیترانه و اقیانوس اطلس

ج) کروشیو در کنار ژاپن

د) لابرادور در ساحل شرقی کانادا

7- جریانهای رو به پایین به چند علت است؟

الف) اختلاف درجه حرارت.        ب) اختلاف درجه شوری

ج) اختلاف وزن حجمی             د) هر سه مورد

8- کدام گزینه صحیح است؟

الف) جانداران تک سلولی ذره­بینی، تک سلولی­های کلروفیل­دار اساس زنجیره­های غذایی محیط دریا هستند.

ب) تک سلولی­ها با استفاده از نور خورشید و دی­اکسیدکربن مواد آلی را ساخته و در اختیار دیگر جانداران دریا می­گذارند.

ج) در اعماق تاریک دریا تولیدکننده وجود ندارد و موجودات مردار خوارند یا همدیگر را     می­خورند.

د) هر سه مورد

9- کدامیک از زوئوپلانکتونها هستند؟

الف)‌شعاعیان، کوپه پودها، دیاتوم­ها

ب) دیاتوم‌ها، کوپه پودها، کوکولیتوفرها

ج) ‌شعاعیان، روزنداران، کوپه پودها

د) کوکولیتوفرها، روزنداران، کوپه پودها

10- پلانکتونها به دو گروه زیر تقسیم می­شوند:

الف) فیتوپلانکتونها/ زوئوپلانکتونها.   

ب) دیاتومه­ها/ کوکولیتوفرها.

ج) شعاعیان / کوپه­پودها.

د) هیچکدام.

11- کدام گزینه غلط است؟

الف) زندگی در دریا برای گیاهان ساده­تر است و در اعماق دریا گیاهان به راحتی فتوسنتز انجام می­دهند.

ب) یکی از عواملی که باعث تعادل حرارتی محیط می­شود آب است و میزان دمای آب اقیانوسها به حرارت دریافتی از خورشید و حرارت زمین بستگی دارد.

ج) می­دانیم به ازای هر 10 متر عمق حدود یک آتمسفر به فشار آب دریا اضافه می­شود و به ازای آن قدرت انحلالی هم افزایش پیدا می­کند.

د) هیچکدام

12- کدام گزینه صحیح است؟

الف) جزرومد حاصل نیروی جاذبه ماه و خورشید بوده و سبب موج می­شود و خورشید در جزرومد اثر بیشتری دارد.

ب) فاصله بین پایین­ترین نقطه موج و بالاترین نقطه آن ارتفاع موج و فاصله دو نقطه فرورفته یا برجسته شدت موج را نشان می­دهد.

ج) جزرومد در نیمه اول ماه و در وضعیت عمود بر هم ماکزیمم و در تربیع که ماه و خورشید در راستای هم قرار می­گیرند ماکزیمم جزرومد را داریم.

د) هیچکدام

13- نفوذ آب نزولات جوی در زمین به چند عامل بستگی دارد؟

الف) شیب زمین، تخلخل سنگها و خاکها، طرز قرار گرفتن لایه­های سنگ، رطوبت اتمسفری.

ب) نفوذپذیری سنگها، مقدار و نوع بارندگی، مقدار و نوع پوشش گیاهی.

ج) نفوذپذیری سنگها، شیب زمین، مقدار و نوع بارندگی، تخلخل سنگها و خاکها.

د) موارد الف و ب

14- کدام گزینه غلط است؟

الف)  وقتی که عمل انحلال و ته­نشینی بطور همزمان صورت بگیرد و یک کانی جایگزین کانی دیگر شود و بلور کانی بصورت کاذب به شکل کانی اولیه درآید اصطلاحاً دندریت می­گویند.

ب) به آبهایی که یونهای کلسیم و منیزیم بالایی دارند آبهای سخت گفته می­شود.

ج) آبهای فرورو با عمل انحلال خود تغییرات بزرگی را در زمینهای آهکی پدید می­آورند.

د) هیچکدام

15- در .... آب زیرزمینی خود بخود، بدون نیاز به تلمبه یا وسائل مصنوعی دیگر در سطح زمین جریان پیدا می­کند.

الف) قنات    ب) چشمه     ج) چاه آرتزین   د) هر سه مورد

16- از جمله فراوانترین املاحی که حاصل رسوبگذاری کربنات کلسیم است:

الف) دندریت    ب) گرانیت    ج) تراورتن    د) پزودرومورف

17- کدامیک از منابع زیر منشأ آبهای زیرزمینی محسوب نمی­شوند؟

الف) باران و برف                            ب) بخار ماگما

ج) چشمه و چاه                               د) آب دریا